Yazar: Ziraat Mühendisi Hayriye Yavaş
Bedenin kansere yakalanma riskini azaltması, zengin lif oranıyla kabızlık çekenlere iyi gelmesi, müshil, tonik (bedeni güçlendirici) ve yatıştırıcı etkilerinin bulunması bu sebzeyi cazip kılar.Bu denli çok yararı olan ıspanağın yüksek oranda oksalat içermesi nedeniyle her gün değil, haftada iki kez yenmesi yararlı olur. Taze olmayan, hasat zamanı geçmiş, hasattan sonra çok beklemiş ve pişirildikten sonra beklemiş ıspanaklar kesinlikle yenmemelidir. Ispanak kazık kök yapısına sahip bir sebzedir.
Toprakta engelle karşılaşmadığı durumlarda kök 100 cm kadar derine gidebilir. Su sıkıntısı çeken bitkide yan taraflarda oluşan saçak kökler azalır. Nemli topraklarda ise kazık kök derine inmez. Genellikle erkek ve dişi çiçeğe sahip bitkiler ıspanakta ayrı ayrıdır. Erkek çiçekler dişi çiçeklerden çok daha erken görülmekte ve gelişimlerini daha çabuk tamamlayarak yaprakları sarardığından üreticiler tarafından erkek çiçekli ıspanaklar makbul sayılmamaktadır. Dişi bitkiler daima erkek bitkilerden habitus bakımından daha büyüktürler. Daha çok yaprak meydana getirirler ve toplam yaprak ağırlıkları daha fazladır. Ispanaklarda da yenen kısım yaprak olduğu için yaprak özellikleri oldukça önemlidir. Yaprak ayası düz olabileceği gibi kıvrık da olabilir. Ispanaklar; yapraklarının biçim, renk, etliliği bakımından ve yaprak ayasının düz ya da kıvırcık olması yönünden çeşitli tiplere ayrılırlar. Ispanak tohumları da dikenli ve dikensiz olabilmektedir. İlk olarak çevre şartlarına daha dayanıklı yaprak meydana getirme gibi üstün özellikleri bulunan tohumları dikenli olan ıspanak türlerinin tarımı yaygınken; tohumlardaki diken, ekim ve tüketimde sakıncalar meydana getirdiği için daha sonraları tohumları dikensiz olan ıspanaklar yayılmıştır. Kültür çeşitlerinin çoğu dikensiz tohumdur. Ancak meraklıları tarafından küçük alanlarda dikenli ıspanaklar hala yetiştirilmektedir.
Ispanak; ülkemizde doğu karadenizin aşırı yağışlı havasından dolayı sadece o bölgemizde sınırlı yetiştirilmek suretiyle her bölgede tarımı yapılan bir sebzedir. Ispanak serin iklim sebzesidir tam da bu yüzden sıcak ve kurağı sevmez. Kışı sert geçen yerlerde, erken ekilen ıspanaklar, geç ekilen ıspanaklara göre daha çok zarar görür. Çünkü ıspanak gövdesi otsu yapıdadır. Ispanak iklim şartlarına, yetişme mevsimine ve hasat şekline bağlı olarak ağır killi topraklardan kumlu topraklara kadar geniş bir yelpazede başarı ile yetiştirilebilen bir bitkidir. Toprak seçme özelliği yoktur. Ancak toprağın asitli olması başarılı yetiştiriciliği önemli ölçüde olumsuz etkiler. Ispanak yetiştiriciliğinin yapılabilmesi için toprak pH’sının 6.5-7.5 arasında olması gerekir. Bu nedenle verilecek azotun sülfat formunda verilmesi daha uygun olur. Toprak yüzeyi ile yaprak sapı arasında kalan açının küçük olduğu, yere yatay gelişen ve elle hasat yapılan türlerin killi topraklarda yetiştirilmesi tercih edilmemelidir. Özelliklede yetişme mevsiminde sağanak yağış alan yerlerde; killi topraklarda yetiştirilen ıspanak, yapraklarının yüzeyine yapışan çamurun temizlenmesi zor olacağından hasat güçlüğü yaratır. Bu tip topraklarda dikine büyüyen türler tercih edilmelidir. ilkbahar ekimi-ilkbahar hasadı; sonbahar ekimi-sonbahar hasadı, sonbahar ekimi-ilkbahar hasadı olmak üzere üç değişik zamanda yetiştirilebilir.Ispanağın kuruya ekilip sonra sulanması gibi bir uygulama varsa da başarılı bir uygulama değildir. Bu nedenle ıspanak ekilecek olan tarla, salma su verilerek sulanır.
Toprak traktörle işlenecek duruma gelince ekim yapılır. Tohum ekiminden 15-20 gün sonra bitkiler toprak yüzeyine çıkar. Birinci çapada seyreltme yapılır. Ispanak yağışlı ve nemli mevsimlerde yetiştirildiğinden mildiyö önemli zararlar yapabilir. Ayrıca bazı virüs hastalıkları da görülebilir. Gübrelemenin toprak tahliline göre yapılması doğrudur ve azotlu gübreleme önemlidir. Ispanaklar özellikle sonbahar ve ilkbahar ekilip, hemen hasat edildiğinden fazla miktarda azotlu gübre verilirse; azot bitki içinde değişmeden birikmekte ve insan sağlığı açısından zararlı olmaktadır. Bu yüzden hasadı yaklaşmış ıspanaklara gübre vermekten kaçınılmalıdır. Bileşiminde bulunan oksalat ile fazla azotlu gübreleme sonucu nitrit ve nitrat birikimi çok olacağı için bazen zehirlenmelere sebep olabilir. Azot, amonyum nitrat olarak uygulanmalıdır.Fosfat toprak işlemesi sırasında , diğerleri ekimle birlikte verilmelidir. Fazla azotlu gübreleme de ıspanakların kıştan kolayca zarar görmelerine neden olur.
Bitkiler soğuklara karşı bu duyarlılığı gösterirken, sıcaklara ve kurağa da hassasiyet gösterirler. Sıcaklık kuraklıkla birleştiğinde bitkiler vegatatif gelişmelerini durdururlar. Küçük boylu kalırlar, verim düşer, yapraklarda alttan yukarıya doğru sararma meydana gelir. Bitkiler hızla generatif faza geçerek, pazarlanma özelliklerini kaybederler. Yetiştiricilikte dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri yaprak uçlarında meydana gelen sararmalardır. Bu sararmalar üç durumda ortaya çıkar; hızlı bir gelişme döneminin ardından şok şekilde soğuklarla karşılaşması durumunda, bitkinin toprakta yeteri kadar azot bulamaması durumunda, yüksek sıcaklıkların oluşturduğu şartlarda susuz kalma durumunda. Böyle durumlarda verim düşer, kalite bozulur, üretilen ürün pazarlanamaz hale gelir. Özellikle soğuk havaların yaklaştığı dönemlerde bitki gelişmesinin hızlandırılması, başarılı bir yetiştiricilik açısından önemlidir. Avrupa ve Amerika da yıl boyunca hasat yapılmasını sağlayan ekim sistemleri ve bu sistemlere uygun çeşitler geliştirilmiştir. Ülkemizde, Pazar bulma imkanı daha çok kış aylarında fazladır, bu da hasat yoğunluğunu o aylara çeker. Ispanakta hasat zamanını büyük ölçüde pazardaki fiyatlar tayin eder. İlk dönemde fiyatların yüksek olduğu durumda bitkiler 15-18 cm boy alarak 5-6 yaprak meydana getirdiğinde hasada başlanabilir.
Fiyatların düşük olması durumunda ise bitkinin büyüyerek yaprakların etli bir yapı kazanması beklenir. Böylece yüksek verim elde edilerek birim alandan elde edilen gelir arttırılabilir. Hasat çeşidin erkenci veya geççi oluşuna göre, tohum ekiminden 2- 2,5 ay sonra başlar ve 1-1,5 ay devam eder. Sonbaharda ekilerek yetiştirilen ıspanaklarda hasat süresi 5-6 aya kadar uzayabilir. Buna karşılık ilkbahar ekimlerinde hasat 2 ay gibi kısa bir zamanda bitirilmiş olur. Ispanaklar ortalama olarak 8-10 yapraklı olunca hasada gelmiş demektir. Hasat işlemi iki şekilde gerçekleştirilir. Makineli hasat ve elle hasat. Makineli hasat; büyük işletmeler tarafından tercih edilir. Mibzerle ekimi yapılan ve yeknesak gelişen ıspanaklar hasat işlemini bir defada gerçekleştirmek için uygundur. Endüstriyel kullanım amaçlı üretimlerde ekim ve hasadın bir defada yapılabilmesi ve makine ile yapılması nedeniyle maliyetlerin çok aşağıya çekilmesi bu ekim şeklini avantajlı kılar.Makineler ıspanağı ya kökü ile çıkarır yada toprak üstü kısmını biçer.Yıkanan ve kök boğazının 1-2 cm altından kökleri kesilen ıspanaklar çuvallarla veya sandıklarla pazara sevk edilir. Makineli ekim ve hasat uygulanacaksa dikine büyüyen, düz yapraklı, yaprak uçları sivri olan Üniversal grubu çeşitler kullanılmalıdır. Makineli hasat yapılan üretimlerde; yaprak sapının toprak yüzeyi ile yaptığı açıya, yetiştirme şekline ve çeşide göre yaprak saplarının uzunluğu önem kazanır. El ile hasat; küçük işletmelerde tercih edilir. İlk hasatta gelişenler alınır, bu ilk hasat bir çeşit seyreltme yerine geçer.
Daha sonraki elle yapılan hasatlarda toprak yüzeyinin 3-4 cm altından kesilen kazık kökler de bitkiyle birlikte pazarlanır ve yemeklik olarak değerlendirilir. Elle hasat yapılması durumunda kabarcıklı, etli yapraklara sahip, koyu yeşil renkli Matador grubu ıspanaklar tercih edilir. Elle yapılacak hasatta yaprak saplarının uzunluğu istenmez. Toprak yüzeyi ile yaprak sapı arasında kalan açının küçük olduğu, yere yatay gelişen ve elle hasat edilen çeşitlerin killi topraklarda yetiştirilmesinden kaçınılmalıdır. Killi topraklarda; yapraklarda toprak ve çamur istenmediği için toprakla yaprak sapının yaptığı açının yüksek olması istenir. Ayrıca örtü altında yetiştirme yapılacak ise yine yaprak sapları toprak yüzeyine dike yakın şekilde durmalıdır. Ispanaklarda yaprak damarlarının belirgin olmaması da aranan özelliklerden biridir.
El ile hasatta ıspanaklar demetlenir kasalanır ve kasalar havuzlarda yıkanır daha sonra meyve sebze hallerine sevk olur oradan da pazarlara gönderilir. Makineli hasatta sadece yaprakları makine yardımıyla kesilir kamyonlara aktarılır fabrikalarda işlenip dondurulup ambalajlanır ve raflardaki yerini alır. Makineli hasatta kış boyu 2-3 kez hasat yapılır. Dekara verim ülkemizde 750 – 1200 kg’dır. Ancak, kışın, elle kademeli hasat yaparak 3 tona kadar çıkartılabilmektedir.
